Viếng Mộ và nhà thờ Võ Xuân Cẩn ở Lệ Thủy
Mộ và nhà thờ Võ Xuân Cẩn tọa lạc tại xã Tân Thủy và Cam Thủy, huyện Lệ Thủy là nơi giáo dục truyền thống, nơi sinh hoạt văn hóa tâm linh của địa phương, và là điểm đến thú vị của du khách khi về với vùng đất Quảng Bình.
Võ Xuân Cẩn sinh năm Nhâm Thìn (1772), tại làng Hòa Luật (nay thuộc xã Cam Thủy, huyện Lệ Thủy) là một nhân vật lịch sử của thế kỷ XIX. Ông là một danh thần của triều Nguyễn, trong suốt cuộc đời làm quan của mình (1802-1852), bằng tài đức, trí tuệ hơn người, Võ Xuân Cẩn đã đóng góp nhiều công lao trong xây dựng, bảo vệ đất nước, cũng như việc cải cách điền địa.
Theo các tài liệu nghiên cứu, Võ Xuân Cẩn đậu Công sĩ (ngang cử nhân) dưới thời chúa Nguyễn nhưng không ra làm quan. Phải đến năm Tân Dậu (1801), nhằm củng cố vị trí của mình và xây dựng đất nước, sau khi lên ngôi, vua Gia Long đã chủ trương thu dụng người hiền tài.
Trải qua 4 triều vua (Gia Long, Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức), ông từng kinh qua các chức nhiệm ở địa phương như Cai bạ Bình Định, Thám hiệp các trấn Hưng Hóa, Sơn Nam, Hoài Đức, Nghệ An…, Tổng đốc Bình-Phú. Ở triều, Võ Xuân Cẩn từng giữ các chức Hàn lâm viện Học sĩ, Đông các Đại học sĩ, Phó Tổng tài Quốc sử quán (phụ trách việc biên soạn Đại Nam thực lục Tiền biên), Thượng thư Bộ Hình, Thượng thư bộ Công…Với học vấn sâu rộng, tính tình cương trực, thẳng thắn, nên dù ở cương vị nào, Võ Xuân Cẩn vẫn luôn tận tụy với công việc, hết lòng vì nước, vì dân. Đặc biệt Võ Xuân Cẩn là người có nhiều cống hiến trong cuộc cải cách điền địa năm 1839 ở Bình Định, được lịch sử đánh giá là cuộc cách mạng cho dân cày. Ngoài ra, ông còn có nhiều đóng góp vào việc biên soạn các bộ sách triều đình nhà Nguyễn… Ông có khả năng giữ cho đất nước được thái hà, là người trung can, cần mẫn, tính trầm lặng, kín đáo, trung thực, già mà còn đốc chí hơn, được vua tin yêu, được dân nể trọng.
Sau khi Võ Xuân Cẩn mất, ngày 9-7-1852, vua Tự Đức sai Bộ Lễ cùng các quan nội các đem bài minh của vua cho khắc vào bia đá “Tứ triều nguyên lão” ghi rõ thân thế, sự nghiệp cũng như tài đức của ông. Năm 1885, vua Đồng Khánh cho xây dựng nhà thờ Lệ Quốc để thờ Võ Xuân Cẩn và tấm bia đá đó được đưa vào khuôn viên nhà thờ. Trải qua hai cuộc chiến tranh chống Pháp và chống Mỹ, nhà thờ bị hủy hoại.
Tri ân những công lao đóng góp của ông đối với quê hương, đất nước, năm 2004, di tích mộ và nhà thờ Võ Xuân Cẩn được UBND tỉnh Quảng Bình xếp hạng di tích lịch sử cấp tỉnh. Năm 2018, địa phương đã đầu tư tu bổ, tôn tạo mộ và phục hồi lại nhà thờ Võ Xuân Cẩn theo kiến trúc triều Nguyễn. Nhà thờ Võ Xuân Cẩn hiện nằm ở làng Hòa Luật, xã Cam Thủy; còn lăng mộ nằm ở thôn Trung Lực, xã Tân Thủy, huyện Lệ Thủy trở thành địa điểm du lịch Quảng Bình thu hút đông đảo khách thập phương đến tham quan.
Vào tháng 11/2020, Mộ và nhà thờ Đại học sĩ Võ Xuân Cẩn đã được Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch xếp hạng là Di tích Quốc gia.